ضحی (شهیدمحمودرضابیضائی)

شأن نزول و محتوای سوره دهر

این سوره در عین کوتاهی محتوای عمیق و متنوع و جامعی دارد و از یک نظر می توان آن را به پنج بخش تقسیم کرد: در بخش اول از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه امشاج (مختلط) و سپس هدایت و آزادی اراده او سخن می گوید. در بخش دوم سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شان نزول خاصی در مورد اهل بیت علیهم السلام دارد که به آن اشاره خواهد شد. در بخش سوم دلائل استحقاق این پاداشها را در جمله هائی کوتاه و مؤثر بازگو می کند. در بخش چهارم به اهمیت قرآن، و طریق اجرای احکام آن، و راه پرفراز و نشیب خود سازی اشاره شده. و در بخش پنجم سخن از حاکمیت مشیت الهی (در عین مختار بودن انسان) به میان آمده است. برای این سوره نامهای متعددی است که مشهورترین آنها سوره (انسان) و سوره (دهر) و سوره (هل اتی) است که هر کدام از آنها از یکی از کلمات اوائل سوره گرفته شده است، هر چند در روایاتی که بعدا در فضیلت سوره می خوانیم تنها از (هل اتی) یاد شده است.
( تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 328)
آیا این سوره در مدینه نازل شده است؟ در اینکه سوره (هل اتی) مدنی یا مکی است؟ در میان مفسران گفتگو است، ولی اجماع علما و مفسران شیعه بر این است که همه یا حداقل قسمتی از آیات آغاز سوره که مقام ابرار و اعمال صالح آنها را بیان می کند در مدینه نازل شده، که شان نزول آن یعنی داستان نذر علی علیه السلام و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین علیه السلام و فضه مشروحا خواهد آمد. و همچنین مشهور در میان علمای اهل سنت نیز نزول آن در مدینه است، همانگونه که قرطبی مفسر مشهور اهل تسنن در تفسیرش می گوید: و قال الجمهور مدنیة: (مشهور علما معتقدند که در مدینه نازل شده است). از کسانی که تمام این سوره یا قسمتی از آیات آن را که در بالا اشاره شد مدنی می دانند علما زیر را می توان نام برد: 1. حاکم ابوالقاسم حسکانی از ابن عباس تعداد آیاتی را که در مکه و در مدینه نازل شده به ترتیب مشروحا نقل کرده است، و این سوره را جز سوره های مدنی شمرده که بعد از سوره (رحمن)، و قبل از سوره (طلاق) نازل گردیده. صاحب کتاب (ایضاح) استاد احمد زاهد نیز همین معنی را از ابن عباس آورده است. 2. در (تاریخ القرآن) ابو عبدالله زنجانی از کتاب (نظم الدرر و تناسق الایات و السور) از جمعی از بزرگان اهل سنت نقل کرده که سوره انسان را در ردیف سوره های مدنی آورده اند. ( تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 329) 3. و نیز در همان کتاب از (فهرست ابن ندیم) از ابن عباس نقل شده که سوره هل اتی را یازدهمین سوره مدنی می شمارد. 4. در (اتقان) سیوطی از بیهقی در (دلائل النبوة) از عکرمه نقل شده که سوره هل اتی در مدینه نازل شده است. 5. در (در المنثور) نیز همین معنی از ابن عباس به طرق مختلف نقل شده. 6. (زمخشری) در (تفسیر کشاف) شان نزول معروف آیات آغاز این سوره را در مورد نذر علی علیه السلام و همسر و فرزندانش نقل کرده است. 7. گذشته از موارد بالا جمع کثیر دیگری از بزرگان اهل سنت نزول آیات آغاز این سوره را (ان الابرار…) درباره علی علیه السلام و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهما السلام نقل کرده اند که شهادتی است بر مدنی بودن آن (زیرا می دانیم تولد امام حسن و امام حسین علیهما السلام در مدینه بوده است) مانند واحدی در (اسباب النزول) بغوی در (معالم التنزیل) سبط بن جوزی در (تذکره) گنجی شافعی در (کفایة الطالب) و جمعی دیگر. این مساله به قدری معروف و مشهور است که (محمد بن ادریس شافعی) یکی از ائمه چهار گانه اهل سنت، در شعر معروفش می گوید.
( تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 330)